Հայ ազատագրական պայքարի վերելքը: Իսրայել Օրի

Էջմիածնի 1677թ. ժողովը: Հակոբ Ջուղայեցի

1677 թվականին Հակոբ Ջուղայեցի կաթողիկոսը Էջմիածնում գումարում է գաղտնի ժողով, որտեղ քննարկվում է Հայաստանի ազատագրության հարցը: Ժողովին մասնակցում էին հոգևոր ու աշխարհիկ 12 գործիչներ: Ներկա էին Սյունիքի ու Արցախի մելիքները: Որոշվում է դիմել եվրոպական պետությունների օգնությանը: Այդ նպատակով կազմված պատվիրակությունը 1678 թվականի վերջերին Հակոբ Ջուղայեցու գլխավորությամբ հասնում է Կոստանդնուպոլիս՝ Եվրոպա անցնելու նպատակով: Մոտ երկու տարի մնալով Կոստանդնուպոլսում՝ հիվանդությունից մահանում է Հակոբ Ջուղայեցին, իսկ պատվիրակությունը վերադառնում է Հայաստան: Չի վերադառնում սակայն պատվիրակության հետ մեկնած 20-ամյա երիտասարդ Իսրայել Օրին, որը Սյունիքի մելիք Իսրայելի որդին էր:

Ի. Օրու գործունեությունը

Իսրայել Օրին շարունակում է Ջուղայեցու ճանապարհը և, Կոստանդնուպոլսից ուղևորվելով Իտալիա, այնտեղից մեկնում է Ֆրանսիա: Այստեղ նա մտնում է զինվորական ծառայության, ստանում սպայի աստիճան: Այնուհետև տեղափոխվում է Գերմանիա, հաստատվում Դյուսելդորֆ քաղաքում, որտեղ ներկայանում է կայսերընտիր իշխան Հովհան Վիլհելմին և նրա հետ քննարկում Հայաստանի ազատագրության մասին իր մտորումները: Հովհան Վիլհելմը հետաքրքրվում է Իսրայել Օրու մտահղացումներով և խոստանում աջակցել:

Մոտ քսան տարի Իսրայել Օրին դեգերում է Եվրոպայում: Հովհան Վիլհելմի խորհրդով Օրին որոշում է այցելել Հայաստան՝ տեղում իրավիճակին ծանոթանալու և բանակցություններ վարելու համար: Նա ժամանում է Հայաստան, լինում է Էջմիածնում, ապա ճանապարհվում Սյունիք:

Հայկազուն Երվանդականների թագավորությունը Ք. ա. 7-6-րդ դարերում. Պարույր Նահապետը՝ հայոց թագավոր: Երվանդ 1-ին Սակավակյաց: Տիգրան 1-ին Երվանդյան

• Պարույր Նահապետը՝ հայոց թագավոր

Երվանդունիներ՝ թագավորական հարստությունը Հայաստանում հիմնվել է մոտ մ.թ.ա. 570 թվականին։ Կոչվում է հիմնադրի՝ Երվանդ Սակավակյացի անունով։ Որպես թագավորներ և սատրապներ Հայաստանում իշխել են մոտ մ.թ.ա. 570-201 թվականներին։ Պատմահայր Մովսես Խորենացին տեղեկացնում է, որ մ.թ.ա. 7-րդ դարի առաջին կեսին Հայկական լեռնաշխարհի հարավ-արևմուտքում վերականգնվել էր Հայկազունների տոհմի իշխանությունը՝ Սկայորդու գլխավորությամբ։ Երվանդ Ա-ն հայոց թագավոր Պարույրի ազգականներից էր։ Հայոց նահապետ, Սկայորդու որդի Պարույրը միավորեց Վանա լճից մինչև Եփրատ ընկած ողջ տարածքը և դաշինք կնքեց Մարաստանի ու Բաբելոնի հետ՝ ընդդեմ Ասորեստանի։ Մ.թ.ա. 612 թվականին դաշնակից զորքերը գրավեցին Ասորեստանի մայրաքաղաք Նինվեն, որին մասնակցելու համար Պարույր նահապետը Մարաստանի արքայի կողմից թագադրվեց և ճանաչվեց Հայաստանի թագավոր։

•  Երվանդ 1-ին Սակավակյաց

Ք. ա 580-ական թթ. Պարույրի հաջորդներից նշանավոր դարձավ Երվանդ Ա Սակավակյացը, որի անունով էլ Հայկազունիների արքայատոհմի նոր ճյուղը գիտության մեջ կոչվում է Երվանդական կամ Երվանդունի։

• Տիգրան 1-ին Երվանդյան /բանավոր, դասագիրք, էջ 65-68/.

Ք.ա 570-525 թթ. Երվանդ Սակավակյացին հաջորդեց որդին՝ Տիգրան Ա Երվանդյանը։ Մովսես Խորենացին նրան համարում է Հայկից և Արամից հետո ամենաքաջ Հայկազունին։ Ք.ա 550 թ. Տիգրան Ա-ն աջակցեց պարսից արքա Կյուոս Մեծին՝ տապալելու Մարաստանի տերությունը, քանի որ վերջինս բազմիցս արշավել էր Հայաստանի դեմ։Կյուրոս Մեծի դաշնակիցն էր Տիգրան Ա-ն, որի իշխանությունը, բուն Հայաստանից բացի, տարածվում էր նաև Կապադովկիայի, Վրաստանի և Աղվանքքի վրա։

ՀՀ հռչակումը: Բաթումի պայմանագիրը

Բաթումի պայմանագիրը կնքվել է 1918 թ-ի հունիսի 4-ին Բաթումում։Այսպես կոչված հաշտության և բարեկամության պայմանագիր Օսմանյան կայսերական առավարության և Հայաստանի Հանրապետության միջև։ Պայմանագրով Հայաստանի տարածքը կազմում էր 12 հազար քառակուսի կիլոմետր, պետք է վերանային ֆիդայական բոլոր ջոկատները։Հայաստանին էր մնում Սևանը, Երևանը, Էջմիածինը։

Դեռևս 1918 թվականի մայիսի 14-ին, թուրքական պատվիրակությունը անդրկովկասյան պատվիրակության հետ բանակցությունների ընթացքում պահանջել էր իրեն հնարավորություն տալ «բարեկամաբար օգտագործել Ալեքսանդրապոլ–Ջուլֆա երկաթուղագիծը»։ Չսպասելով պատասխանի՝ թուրքական զորքերը հաջորդ օրը գրավել են Ալեքսանդրապոլը։

Այդպիսի պայմաններում մայիսի 28-ին Հայաստանն իրեն հռչակեց անկախ և առանձին բանակցություններ սկսեց Թուրքիայի հետ։

Հանրապետության հռչակմանը նախորդել են Սարդարապատի, Բաշ Ապարանի և Ղարաքիլիսայի հերոսամարտերը, որոնց շնորհիվ հայ ժողովուրդը կարողացավ 543 տարի անց վերականգնել պետականությունը:1918 թ-ի մայիսի 26-ին՝ Անդրկովկասյան սեյմի լուծարման օրը, իր անկախությունն է հռչակել Վրաստանը, մայիսի 27-ին՝ Ադրբեջանը:

Պետական կառավարման համակարգը

• Թագավորը և արքունի գործակալությունները

Հայ Արշակունիների թագավորության շրջանում՝ 65-428 թթ., պետական կարգը շարունակում էր մնալ միապետական: Պատերազմ հայտարարելու, հաշտություն կնքելու, արտաքին գործերը վարելու գերագույն իրավունքը պատկանում էր թագավորին: Երկրի կառավարման և պաշտպանության գործում կարևոր նշանակություն ունեին պետական վարչությունները՝ գարծակալությունները: Արքունի գործակալությունների ղեկավարների՝ գործակալների (հազարապետ, սպարապետ, մարդպետ, մաղխազ, Մեծ դատավոր, ասպետություն) միջոցով թագավորը կառավարում էր երկիրը: Հազարապետը ղեկավարում էր տնտեսական-հարկային գործը: Սպարապետը զինված ուժերի գլխավոր հրամանատարն էր: Հայոց կանոնավոր բանակի թվակազմը 100-120 000 էր, որ կազմված էր հեելազորից և հետևակից: Հայոց թագավորի և նախարարների պահած հեծելագործները միասին կազմում էր հայոց այրուձին: Թագավորական ոստանը պաշտպանում էին սպարապետի, մաղխազի և մարդպետի գլխավորած հատուկ հեծյալ ջոկատները, որոնք հայնտի էին ոստան այրուձի անունով: Թագավորի անձի պաշտպանությունն ապահովում էր ընտրյալ նետաձիգներից բաղկացած այրուձին՝ մաղխազի հրամանատարությամբ: Ըստ իրենց զորքերի քանակի՝ նախարարները համարվում էին բյուրավորներ, հազարավորներ, հարյուրավորներ և այլն: Մարդպետը հսկում էր արքունի կալվածքները և գանձարանը: Հնում Մեծ դատավորի պաշտոնը կատարում էր արմապետը հետո՝ հայող կաթողիկոսը:

Պատմություն

• Ավատատիրության ձևավորումը Հայաստանում

Միջնադարյան հասարակությունը հայտնի է ավատատիրական անունով: Հասարակական նոր հարաբերությունների հիմքում ընկած էր հողի մասնավոր սեփականությունը՝ կալվածատիրական հողատիրությունը: Մասնավոր հողային կալվածքը կոչվում էր ավատ: Այս բառից է ծագել հասարակության «ավատատիրական» անվանումը: Վաղ միջնադարում Հայաստանում կային հողատիրության մի քանի ձևեր: Մեծ Հայքում մինչև 428թ. հողի գերագույն սեփականատերը թագավորն էր: Հնուց եկող սեփականության ձևերից էր համայնական հողատիրությունը: Համայնական հողերը բաժանված էին հարկեր վճարող մեծ ընտանիքների՝ երդերի միջև: Գյուղական համայնքները թագավորական գանձարանի հիմնական հարկատուներն էին:

• Քրիստոնեության ընդունումը որպես պետական կրոն /բանավոր, 7-րդ դասարանի դասագիրք, էջ 6-8, 11-13, նաև այլ աղբյուրներ/.

Հայաստանում քրիստոնեության հռչակումը որպես պետական կրոն ազգապահպան մեծ նշանակություն ունեցավ: Դարեր շարունակ Հայ եկեղեցին եղել է ազգային միասնականության հոգևոր և գաղափարական գրավականը: Հայաստանում քրիստոնեության ընդունումից հետո ավանդաբար պահպանվեցին հնուց եկող շատ տոներ ու ծեսեր: Դրանք դարձան ազգային եկեղեցական տոներ՝ Ամանոր, Տրնդեզ, Բարեկենդան, Վարդավառ և այլն: Առաջացավ եկեղեցաշինությունը, ստեղծվեցին խաչքարեր:

Պատմություն

Հունաստանն աշխարհի հնագույն հայկական սփյուռքներից մեկն է, որն ունի երկար ու բարդ պատմություն, որը սերտորեն միահյուսված է Հունաստանի և հարևան այլ երկրների պատմությանը։ Կարևոր է նշել, որ հայերը ժամանակակից Հունաստանի միակ ազգային փոքրամասնությունն են, որի ազգային փոքրամասնության կարգավիճակը ճանաչված է Հունաստանի պաշտոնական կառավարության կողմից: Ժամանակակից Հունաստանում հայերի ընդհանուր թիվը կազմում է մոտ 30 հազար մարդ, ինչը զգալիորեն ցածր է 1920-1950-ականների գագաթնակետից, երբ Հունաստանում կար 80-ից 100 հազար հայ, և նրանք երկրորդ ազգն էին քանակով Հունաստանում։

 Հայկական պետականության անկման և պարսկա-բյուզանդական պատերազմների պատճառով շատ հայեր ապաստանել են Հունաստանում։

Բյուզանդական կայսրության ժամանակաշրջանում (IV-XV դդ. 1-ին կես) պետության գերակշռող տարրից՝ հույներից հետո մեծ կշիռ ունեին հայերը։ Նրանք կարևոր դեր են խաղացել Բյուզանդիայի հասարակական, ռազմական, քաղաքական, տնտեսական և մշակութային կյանքում։ Բազմաթիվ հայեր եղել են VII դ․ ստեղծված բյուզանդական ռազմական շրջանների բանակաթեմերի զորավարներ։ Դրանցից մեկն էր, օրինակ, Բյուզանդիայի կայսր, զորավար Նիկեփորոս Փոկաս II-ը (963-969 թթ.), որի հեծելազորի 1/3-ը եղել են հայեր։ Նա, բարձր գնահատելով հայ զիվորների դերը Կրետեի գրավման գործում, բազմաթիվ հայ ընտանիքների թույլ տվեց Փոքր Ասիայից տեղափոխվել Կրետե՝ տեղի բարբարոս ժողովրդին քաղաքակրթելու նպատակով։

X-րդ դարի 70-ական թվականներին Կրետեում ապրել է ավելի քան 20.000 հայ։ Այստեղ մի շարք բնակավայրեր հիմնվել են հայերի կողմից։ Հայկական համայնքներ են եղել Ռեթիմնոնում, Սիթիայում, Արմենոխորում և այլուր։ Հունաստանի հայկական եկեղեցիների մեջ Կրետեի Իրակլիոն քաղաքի Սբ. Հովհաննես Մկրտիչ եկեղեցին ամենահինն է (1646 թ.) և գործում է առ այսօր։ 1711-1734 թթ. Կրետեի հայերի հոգևոր առաջնորդն էր Աբրահամ Կրետացին։

Թեև Հունաստանում հայկական համայնքի մասին կարելի է խոսել միայն այն բանից հետո, երբ Հունաստանը 1830 թվականին Օսմանյան կայսրությունից անկախացավ, սակայն հայկական դե ֆակտո ներկայությունը և հայկական ազդեցությունը նշանակալի էին դրանից շատ առաջ: Հայ-հունական առաջին շփումները սկսվեցին Ալեքսանդր Մակեդոնացու դարաշրջանում և աստիճանաբար անցան սերտ սիմբիոզի փուլ՝ Բյուզանդական կայսրության ծաղկման շրջանում։ Թեև ժողովրդագրական ճշգրիտ տվյալներ չկան, բազմաթիվ տարեգրություններ հաստատում են հայերի ունեցած կարևոր դերը Բյուզանդիայում և միջնադարյան հունական այլ պետություններում (Տրապիզոն, Նիկիայի կայսրություն, Տավրիկյան Խերսոնեսոս և այլն): Բազմաթիվ կղզիներում, այդ թվում՝ Կրետեում, Կիպրոսում, Կորֆուում և կայսրության արևմուտքում գտնվող այլ քաղաքներում (Կոստանդնուպոլիս, Սալոնիկ, Զմյուռնիա, Ադրիանուպոլիս և այլն) կային նաև հայկական բնակավայրեր, որոնք ապրում էին իրենց բավականին բազմաթիվ համայնքներում։ Թեսալիայում՝ Յաննինա և Վոլոս քաղաքների միջև, այդ ժամանակների հայ վերաբնակիչները հիմնել են Արմենիո ավանը։ Նմանատիպ իրավիճակը պահպանվում է այն բանից հետո, երբ Բալկանյան տարածքները և Փոքր Ասիան ընդգրկվեցին Օսմանյան կայսրության մեջ, մի պետություն, որտեղ գերակշռող թյուրք-մահմեդական խմբերը իրենց թաղամասերը և իրենց հաստատությունների համակարգը, որը հայտնի է որպես միլլեթ, տրամադրում են ռայա քրիստոնյաներին: Հույն-հայկական կապերը խզվել են 19-20-րդ դարերի հակամարտությունների ժամանակ, երբ Վենիզելոսի Մեծ գաղափարի ձախողված ծրագրերը հանգեցրին նրան, որ Հունաստանը մնաց միջերկրածովյան փոքր պետություն՝ մնացած Արևելյան Հայաստանից մեկուսացված լեռնազանգվածով։ նորացված Թուրքիայի Հանրապետության տարածքը։ Դիվանագիտական հարաբերություններ Հայաստանի և Հունաստանի Հանրապետության միջև հաստատվել են 1992 թ.-ին և մինչև այժմ եղբայրական հարաբերություններ ունեն։

Պատմություն

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո իսլամական աշխարհում մի քանի կարևոր միտում ձևավորվեց: XXդ. երկրորդ կեսում կարևորագույն գործոն դարձավ երկու բևեռների՝ ԱՄՆ և ԽՍՀՄ միջև ստեղծված լարվածության հսկայական դաշտը: Հիռոսիմայից հետո միջուկային զենքը դարձավ կարևորագույն զսպող հանգամանք, որը կանխեց երկու գերտերությունների անմիջական բախումը: Սակայն մրցակցող երկրների միջև լարվածության դաշտը չափազանց մեծ էր, ինչի արդյունքում բախումներ և կոնֆլիկտներ գոյացան դրա սահմանագծերում: Երկրորդ կարևոր գործոնն այն էր, որ հակագաղութատիրական պայքարի հետևանքով մի շարք մուսուլմանական երկրներ կարողացան անկախություն ձեռք բերել՝ երբեմն իրարից լիովին տարբեր մշակույթներ ունենալով: Երրորդ գործոնն էր տնտեսության և տեխնոլոգիաներում նավթի և գազի օգտագործման ծավալների մեծացումն էր: Այդ ռեսուրսների հսկայական պաշարներ գտնվում էին իսլամական երկրներում: Չորրորդ գործոնն էր Իսրայելի պետության ստեղծումը, որը բերեց հարատև արաբա-իսրայելական կոնֆլիկտի: Իսրայելը ստեղծվեց մեր տերությունների կոնսենսուսի հիման վրա: Նորաստեղծ պետության կառավարման համակարգում Խորհրհդային Միությունից տեղափոխված հրեաների ներկայությունը ԽՍՀՄ-ին թույլ էր տալիս մուտք ունենալ մինչ այդ անհասանելի տարածաշրջան: Այնուամենայնիվ, Իսրայելի քաղաքական կարգավիճակն ինքնուրույն մնաց, և մի շարք արտաքին ուժերի օգնությամբ երկիրը ոտքի կանգնեց:Իսրայելի ստեղծումը, մյուս կողմից, որոշ չափով նպաստեց արաբական, իսկ այնուհետև՝ մուսուլմանական համերաշխությանը: Մի կողմ դնելով անհամաձայնությունները՝ արաբական երկրները պատերազմներ հրահրեցին Իսրայելի դեմ: Լուրջ խնդիր կար նաև Պաղեստինի արաբ ժողովրդի հետ, որը դեռևս Երկրորդ աշխարհամարտից փորձում էր հակահրեական գործողություններ իրականացնել տարածաշրջանում

Պատմություն

Գերմանիայի հարձակումը Լեհաստանի վրա, 2-րդ համաշխարհային պատերազմի սկիզբը։Պատերազմի սկիզբը Եվրոպայում համարվում է 1939 թվականի սեպտեմբերի 1-ը, երբ Գերմանիան հարձակվեց Լեհաստանի վրա, ինչից երկու օր անց Բրիտանիան և Ֆրանսիան պատերազմ հայտարարեցին Գերմանիային։ Պատերազմի սկիզբ է համարվում նաև Երկրորդ Սինո-ճապոնական պատերազմի սկիզբը 1937 թվականի հուլիսի 7-ին, անգամ Ճապոնիայի ներխուժումը Մանջուրիա 1931 թվականի սեպտեմբերի 19-ին։Թվականի 22․06․1941թ․ Հայրենական մեծ պատերազմՀայրենական մեծ պատերազմը սկսել է 1939 թվականին, ծավալվել է 1941 – 1945 թվականներին։ Գերմանիան իր դաշնակիցների հետ առանց նախապես պատերազմ հայտարարելու հարձակվեց Հորհրդային Միության վրա։ 1941 թվականի հունիսի 22-ին գերմանական զորքերը խախտելով 1939 ովականին կնքած պայմանագիրը ներխուժեցին խորհրդային երկրկ սահմաններ։Նաև Հայրեկան մեծ պատրազմը կազմում է Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի մի մասը։ Սկսվեց Խորհրդային Միության Հայրենական մեծ պատերազմը, որի սկզբում խորհրդային ժողովուրդը և նրա զինված ուժերը մահացու գոտեմարտի բռնվեցին ֆրանսիայի կողմից։Հենց այդ օրն էլ ԽՍՀՄ Գերագույն սովետի նախագահը զորահավաք հայտարարեց, ստեղծվեցին Հյուսիսային, Հյուսիսարևմտյան, Արևմտյան, Հարավարևմտյան և Հարավային ռազմաճակատները։Եթեք շաբաթվա ընթացքում թշնամին, նույն Գերմանիան ներխուժեց երկրի ներսը մոտ 300-600 կմ, գրավեց Լավիտան, Լիտվան, Ուկրաինայի, Բելառուսիայի և Մոլդովիայի զգալի մասերը։ Խորհրդային բանակը կրեց մեծ կորուստներ, ուժերի հարաբերակցությունն առավել ևս փոխվեց հօգուտ հակառակորդի։1941 թվականի հունիսի 30-ին ստեղծվեց Պաշտպանության պետական կոմիտե Ստալինի նախագահությամբ։ Իսկ 1941 թվականի հուլիս-սեպտեմբեր ամիսներին ամբողջ սովետա-գերմանական մասում ծավալվեցին մարտերը։Պատերազմի առաջին օրերից սկսվեց խորհրդային ժողովրդի հերոսական պայքարը թշնամու թիկունքում։ Կուսակցությունը, կառավարությունը և խորհրդային հրամանատարությունը կարողացան առավելագույն ուժեր և միջոցներ կենտրոնացնել վճռական ուղղություններում և բարոյական տեսակետից զորքերը նախապատրաստել պաշտպանությունից հարձակողական գործողությունների անցնելուն։Նոյեմբերին Կովկասի ուղղությամբ թշնամին կանգնեցվեց։ Հնարավորություններ ստեղծվեցին խորհրդային զորքերի հակահարձակման համար։ Խորհրդային հրամանատարությունը մայիս-սեպտեմբերին (1942) անցկացրեց մի քանի հարձակողական օպերացիաներ հյուսիսարևմտյան, արևմտյան և Վորոնեժի ուղղություններով։Ամբողջությամբ վերցրած պատերազմի առաջին փուլը շատ ծանր էր խորհրդային ժողովրդի և նրա զինված ուժերի համար։ Գերմանիան զավթեց խորհրդային տարածքի մի մաս, որտեղ մինչև պատերազմը բնակվում էր բնակչության 42 %-ը։ Սակայն ֆաշիստական Գերմանիան չհասավ իր նպատակին։ Ռազմաճակատում ցուցաբերած հերոսական գործողությունների և թիկունքում աշխատանքային սխրանքների շնորհիվ խորհրդային ժողովուրդը 1942 թվականի վերջին հնարավորություն ստեղծեց ֆաշիզմի դեմ պայքարում հօգուտ իրեն արմատական բեկում մտցնելու համար։

Հայկական սփյուռքը երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ժամանակ

Սփյուռքահայությունը Երկրորդ աշխարհամարտի տարիներին մեծ կարևորություն է ունեցել ֆաշիզմի դեմ հաղթանակում։Օրինակ՝ հայ սփյուռքի հանգանակությունների շնորհիվ «Սասունցի Դավիթ» տանկային շարասյունը հայտնվեց, որը շատ լուրջ ազդեցություն է ունեցել Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի հաղթանակի համար։ ԱՄՆ-ից 18 500, Մեծ Բրիտանիայի և Ֆրանսիայից շուրջ 10 000 հայ այդ երկրների բանակում կռվել են Ֆաշիստական Գերմանիայի ու նրա դաշնակիցների դեմ։ Իսկ վերջինների կողմից գրավված Ֆրանսիայում, Հունաստանում, Բուլղարիայում և այլ երկրներում տեղի հայությունը մասնակցել է նաև Դիմադրության զինված պայքարին։ Դաշնակիցների բանակում պարտադիր և կամավոր զինվորական ծառայության անցած հայազգի մարտիկները մասնակցել են Սիցիլիայի, Նեապոլի, Սալեռնոյի, Նորմանդիայի շրջանների զորքերի ցամաքհանումներին, Արևմտյան Գերմանիայում և Խաղաղ օվկիանոսում եղած կռիվներին։Հայ գաղթօջախներում հավաքվել են հանգանակություններ՝ հօգուտ Կարմիր բանակի և ռազմաճակատում զոհված հայ մարտիկների ընտանիքների։ Ամերիկահայերի խորհուրդը ռուսական նավամատույցի միջոցով Սովետական Հայաստան և Սովետական Միություն է ուղարկել ավելի քան 150000 դոլլար արժողությամբ դեղորայք, նվիրատուփեր, երեխաների համար տաք հագուստ, ծխախոտ, բժշկական, գիտական գրքեր և այլն։ Այդպես, 15 ամսվա մեջ հավաքվել է ավելի քան 400000 դոլլար։ Ըստ 1943 թվականի սեպտոմբերի 25-ի տվյալների՝ Նյու Յորքից ուղարկվել է 50000 դոլլար՝ հօգուտ Կարմիր բանակի, 80000 դոլլար դեղեր գնելու, 10000 դոլլար որբերի ու այրիների համար։ Հօգուտ որբերի ու այրիների Հարավային Ամերիկայում հավաքվել է 5800 դոլլար։

Պատմություն

1918 թվականի մայիսին Ախալքալաքի գավառ թուրքական զորքերի ներխուժման պատճառով բնակչության ճնշող մեծամասնությունն արտագաղթեց Բակուրիանի անտառներ ու Ծալկայի շրջան։ Գաղթած 80 հազար հայերից 35–40 հազարը զոհվեց։ Նոյեմբերի վերջին գավառից թուրքական զորքերի հեռանալուց հետո Ջավախքի նկատմամբ տարածքային հավակնություն հանդես բերեց մենշևիկյան Վրաստանը։ Դեկտեմբերին Ախալքալաքի ու Լոռու համար ծագած հայ–վրացական պատերազմն ավարտվեց անգլիացիների միջամտությամբ։ Ջավախքը թողնվեց Վրաստանի հսկողության տակ, սակայն Հայաստանի Հանրապետությունն իր գոյության ողջ ընթացքում (1918–1920) չդադարեցրեց դիվանագիտական ջանքերն այն վերադարձնելու ուղղությամբ։ 1921 թ. հուլիսին հասավ ինչպես Ախալքալաքի, այնպես էլ Արցախի բռնակցմանը Վրաստանին ու Ադրբեջանին։ Արցախը բռնակցվեց Ադրբեջանին, Ջավախքը՝ Վրաստանին։ Վրաց մենշեվիկները հավակնություններ ունեին նաև Լոռու նկատմամբ և ձգտում էին դա բռնակցել Վրաստանին։ 1921 թ. նոյեմբերի 6–ին կնքվեց պայմանագիր Խորհրդային Հայաստանի ու Վրաստանի միջև հայ–վրացական սահմանագծի վերաբերյալ, որը մասնակի փոփոխություններով պահպանվել է մինչ օրս։1921թ. փետրվարի 11-ին, տևեց ընդամենը 3 օր և ավարտ վեց ապստամբների հաղթանակով։ Ազատագրված Լոռին միացավ Խորհրդային Հայաստանին։ Միաժամանակ խորհրդայնացվեց Վրաստանը (1921թ. փետրվարի 25-ին), որով ավարտվեց Ռուսաստանի ազդեցության տարածումն ամբողջ Անդրկովկասում։